ALMANACH EKSLIBRISU
W dawnych wiekach księga warta była tyle, co kilka wsi. Stanowiła prawdziwy skarb. Nie ma się czemu dziwić. Praca nad jednym egzemplarzem często zajmowała lata — każde słowo należało napisać ręcznie piękną kaligrafią, ozdobić barwnymi malowidłami, potem całość kosztownie oprawiano w najlepsze drewno, skórę i kamienie szlachetne. Na posiadanie książki mogli pozwolić sobie tylko najmożniejsi — królowie, rycerstwo, duchowni. Tak było od zawsze. Nawet w czasach, gdy nie było książki, takiej jaką znamy dziś; gdy jej rolę pełniły zwoje papirusu czy gliniane tabliczki. Niemal od początku, gdy zaczęliśmy, jako ludzkość, tworzyć książki, zrodziła się potrzeba oznaczania do kogo dany tom należy. Tak rozpoczęła się historia „ZNAKÓW WŁASNOŚCIOWYCH KSIĄG”.
praekslibrisy
Najstarszy znany nam znak własnościowy pochodzi ze starożytnego Egiptu, z czasów panowania faraona Amenophisa III czyli z około 1400 roku p.n.e. Jest to niewielkich rozmiarów tabliczka z imieniem władcy.Takich znaków zachowało się więcej. Nie tylko z Egiptu, ale również z Mezopotamii. Dziś nazywamy je PRAEKSLIBRISAMI.
Amenophis III 1391 - 1353 p.n.e.
protoekslibrisy
Najstarszy znany nam znak własnościowy pochodzi ze starożytnego Egiptu, z czasów panowania faraona Amenophisa III czyli z około 1400 roku p.n.e. Jest to niewielkich rozmiarów tabliczka z imieniem władcy.Takich znaków zachowało się więcej. Nie tylko z Egiptu, ale również z Mezopotamii. Dziś nazywamy je PRAEKSLIBRISAMI.
protoekslibris - znak malowany na marginesach ksiąg
Wraz z upowszechnieniem się wynalazku druku, udoskonalonego około 1450 roku przez Jana Gutenberga, wydatnie zwiększyła się ilość dostępnych książek. Ich cena — choć wciąż wysoka — pozwalała teraz wielu osobom (lub rodom) na stworzenie prywatnych zbiorów i bibliotek. W chwili, kiedy księgi przestano przepisywać ręcznie, a tym samym ręcznie je ozdabiać trzeba było wymyślić inny sposób oznaczania, kto jest ich posiadaczem. I tak w drugiej połowie XV wieku pojawia się mała drukowana karteczka, którą wklejano na wewnętrzną stronę okładki. Tak też zaczyna się historia współczesnego EKSLIBRISU.
najstarsze ekslibrisy
Pierwszym znanym dziś ekslibrisem jest druk wykonany w Niemczech dla wikarego HANSA IGLERA z Schönstadt w Hesji. Drzeworyt powstał około roku 1480 i przedstawia jeża, co jest żartobliwą aluzją do nazwiska posiadacza
Najstarszy polski znak książkowy to drzeworyt, który należał do znamienitego humanisty, kanclerza wielkiego koronnego MACIEJA DRZEWICKIEGO arcybiskupa gnieźnieńskiego i prymasa Polski. Na ekslibrisie widać herb Ciołek, którym się pieczętował oraz insygnia władzy biskupiej.
Ekslibris pochodzi z roku 1516.
W czasach renesansu ekslibrisy tworzyli najwybitniejsi artyści tamtej doby: ALBRECHT DÜRER, Lucas Cranach, Hans Holbein, Hans Baldung Grien.
Do ich wykonania używano techniki drzeworytu lub miedziorytu. Były to dzieła sztuki graficznej najwyższych lotów — do dziś stanowiące dla twórców niedościgły wzór. Przełom wieków XV i XVI uważany jest za pierwszy „wiek złoty” artystycznego księgoznaku.
pierwszy ekslibris - Hans Igler (1480)
pierwszy polski ekslibris
Macieja Drzewiskiego (1516)
Albrecht Durer (XVI w.)
ekslibris XVI-XVIII w.
Następne wieki, wraz z pojawianiem się kolejnych mód i stylów w sztuce, przynosiły zmiany w ekslibrisie. Księgoznaki barokowe są bogate w detal, bardzo rozbudowane, a prace okresu klasycyzmu oszczędne, wręcz ubogie i często stanowi je sam napis, jak na ekslibrisie króla Stanisława Augusta Poniatowskiego.
J.M. Bernigeroth (XVIIIw.)
ekslibris Stanisława Augusta Poniatowskiego
(II poł. XVIII w.)
ekslibris XIX w.
Nowe spojrzenie na ekslibris przyniósł XIX wiek i ukształtowany w jego początkach AKADEMIZM. Powodem przemiany estetycznej było pojawienie się, obok dawnej arystokracji, nowej klasy społecznej — burżuazji. Coraz więcej osób chciało uczestniczyć w kulturze, ale też silnie narzucało sztuce swój gust. Zaczęto tworzyć ekslibrisy bogate i ozdobne, oparte (tak przynajmniej sądzono) o motywy antyczne i orientalne.
Wymiana handlowa i kulturalna z Japonią — a co za tym idzie przenikanie do Europy tamtejszych dzieł sztuki — była jedną z przyczyn włączenia do „języka plastycznego” europejskich artystów elementów estetyki dalekiego wschodu. W wyniku tej fascynacji narodził się styl zwany w Polsce SECESJĄ.
Secesja, jako kierunek bardzo dekoracyjny, a jednocześnie „graficzny”, czyli posługujący się mocnym konturem i płaską plamą, był niemal idealny dla ekslibrisu. Wykorzystało to wielu twórców — w Polsce był to, między innymi, Józef Mehoffer. Okres secesji, czyli przełom wieku XIX i XX, przez wielu jest uważany za drugi (obok renesansu) „wiek złoty” ekslibrisu.
Kolejne nurty artystyczne miały swoje odbicie w estetyce księgoznaku. SYMBOLIZM przyniósł ze sobą wątki tajemnicze i niesamowite. Częstym tematem były: śmierć, marzenia senne, niespełniona miłość. Jest to stylistyka bardzo emocjonalna i chętnie wykorzystywana przez twórców do dzisiaj.
autor nieznany (akademizm)
Hans Baluschek (symbolizm)
Emil Orlik (secesja)
ekslibris XX w.
W świecie sztuki zmieniają się mody, nurty i kierunki — z każdym dziesięcioleciem następują po sobie coraz szybciej. Kolejne artystyczne pomysły są mniej lub bardziej udanie adaptowane dla potrzeb księgoznaku. HISTORYZM, EKSPRESJONIZM, KONSTRUKTYWIZM czy ART DECO odcisnęły swoje piętno na ekslibrisach. Dziś, ponieważ awangardowa sztuka jest coraz mniej zrozumiała dla szerokiego odbiorcy, ekslibris, który jest tworzony zawsze z myślą o „zwykłym” człowieku, niemal przestał czerpać z doświadczeń nowoczesności, stając się polem sztuki i estetyki tradycyjnej, konserwatywnej.
Melchior Lechter
(historyzm)
Gorg Gelbke
(ekspresjonizm)
Karol Hiller
(konstruktywizm)
